Dünya Sinemasından Bir Rüya Geldi Geçti: David Lynch’e Veda

David Lynch, gerçeklik ile rüya alemi arasındaki ince çizgide dolaşan bir yönetmendi. Filmleri bizlere rüya aleminden görüntüler yansıtır, bilinçaltının derinliklerine kapı aralardı.

Lynch’in ölümü dünya sinemasının derin bir sessizliğe bürünmesine yol açtı, sinemaseverlere bir devrin kapandığını hissettirdi. Genellikle çektiği sahnelerin anlamsızlığıyla dergi yazılarına konu alan Lynch’i bu sefer veda etme amacıyla ele alıyoruz.

Yalnız Bir Yönetmen Değil, Bir Sanat Sevdalısı

David Lynch, sinema dünyasının en etkileyici ve kendine has özelliklere sahip yönetmenlerinden biriydi. 20 Ocak 1946’da Montana’da doğan Lynch tüm hayatını sanata adamış bir insan; aynı zamanda yönetmen, senarist, yapımcı, ressam, müzisyen ve yazardı.

En çok yönetmenlik yönüyle öne çıkan Lynch’in sinemaya karşı ilgisi genç yaşlarında resimle başlayan sanat sevdasından geliyordu. Philadelphia Sanat Akademisi’nde eğitim görürken ilk kısa filmlerini çekmişti. İlk büyük başarısı ise 1977 yılında oldukça düşük bir bütçeyle çekilen ve sanat dünyasında büyük yankı uyandıran Eraserhead filmiydi. Eraserhead ile adını sinema dünyasına duyuran Lynch, özellikle ilk zamanlar filmlerindeki rahatsız edici atmosfer ve sahip olduğu deneysel tarzla tepki toplamıştı.

Lynch çok yönlü olarak tanımlayabileceğimiz kişiliklerden biriydi ve bence başarısı da bu çok yönlülüğünden kaynaklanıyordu. Sinemadaki başarılarından önce resimle ilgilenen yönetmenin görsel zekası sinema diline de yansıyor, çektiği filmlerin sahneleri adeta bir tabloyu anımsatıyordu.

Ayrıca Lynch, ses tasarımına olan ilgisiyle ve filmlerinde kullandığı şarkı seçimleriyle de sinema dünyasında öne çıkıyordu. Blue Velvet filminden sonra her izleyicinin Bobby Vinton’ın bu şaheser niteliğindeki şarkısını onlarca kez tekrar dinlediğine eminim.

Lynch’in yaratıcılığı resim ve müziğin yanında Transandantal Meditasyon tekniğine olan bağlılığıyla da şekillenmişti. Yönetmenin birçok röportajında meditasyonun onun zihinsel berraklığına ve hayal gücünün gelişimine etki ettiğinden bahsettiğini görmüştük.

Farklı alanlara olan ilgileriyle filmlerini harmanlayabilen ve kendine has bir film tarzı oluşturabilen Lynch, filmlerinin her bir aşamasıyla kendisi ilgilenmeyi tercih ediyordu. Filmlerini izlerken hem hikâyenin hem sahne tasarımlarının aynı elden çıktığını, bütünlüğü hissedebiliyorduk.

Lynch’in Filmografisi: Bir Dahinin Gelişim Aşamaları

Eraserhead ile sanat dünyasına devrim niteliğinde bir giriş yapan Lynch’in birçok kısa filmi, uzun metraj filmleri, belgeselleri ve dizileri bulunuyor. Bu kadar çok eser arasından bazılarının yönetmenin sanat hayatında dönüm noktaları oluşturduğunu söylememiz mümkün.

1977 yapımı Eraserhead, Lynch’in ilk uzun metraj filmi ve bağımsız sinemanın en unutulmaz yapıtlarından biri. Hem görsel hem de işitsel olarak garip karşılanan film, yönetmenin farklı bir dünya inşa edeceğini ve kendisine has bir tarzı olduğunu sinemaseverlere gösteriyor. Garip ve rahatsız edici olarak tanımlanabilecek Eraserhead, Lynch’in bilinçaltındaki temaların sinema diline uyarlanmış bir yansıması niteliğinde.

1986 yapımı Blue Velvet; yönetmenin üzerine en çok tartışılan, en uzun yazılar yayımlanan, en büyük hayran kitlesine sahip filmi. Blue Velvet, temelde küçük bir Amerikan kasabasında yaşanan bir hikâyeyi konu ediniyor. Görünen yüzeysel huzurun altındaki karanlık sırlara ve garip samimiyetsizliklere ışık tutuyor. Tabii yine hiçbir anlatı açık bir şekilde ortaya konmuyor, hikâyenin tamamı imgelerle aktarılıyor. Filmin yayımlanmasıyla Lynch’in “normal” tanımını sorgulama isteği de açıkça görünüyor.

2001 yapımı Mulholland Drive, Lynch’in en karmaşık yapıya sahip eserlerinden biri. Filmi izlerken uzun süre “Ben ne izliyorum?” sorgulaması içerisine girebiliyorsunuz. Birçok parçayı birleştirmekte zorlanıyor ve kafanızın karışmasına engel olamıyorsunuz. Film Hollywood’un insanlar üzerinde bıraktığı etkiyi, kaçınılmaz görünen cazibesini ve tehlikelerini konu ediniyor. Bir kısmı rüyayı, bir kısmı gerçekliği anlatan filmi izlerken sahnelerin hangi bölüme ait olduğuna dair sürekli bir ikilemde kalıyorsunuz. Aslında Lynch’in farklı anlatım tarzını en iyi gösteren eserlerinden biri olduğunu söylememiz mümkün.

1990 yılında televizyon dünyasına kazandırılan Twin Peaks ise David Lynch’in yönetmenliğini yaptığı bir dizi olmakla kalmayıp zamanla bir kült haline geliyor. Dizi temelde “Laura Palmer’ı kim öldürdü?” sorgulamasının çevresinde şekilleniyor ve televizyonda sinematik anlatının sınırlarını tamamen yıkıp yeniden tanımlıyor. Dizi televizyon dünyasında da çok kaliteli yapımların yer alabileceğini kanıtlayan bir devrim etkisi yaratıyor.

Lynch’in Temaları: Rüya Alemi, Bilinçaltı, İnsanların Gizli Yönleri ve Anormallik

            David Lynch’in sinema dünyası belirli temalar üzerinden şekilleniyor. Yönetmenin eserlerinde benzer imgeler, benzer görseller izleyebiliyoruz. Bunlardan ilki rüya alemi ve bilinçaltı. Lynch’in eserlerinde rüyalar, hayaller ve bilinçaltı yalnızca işlenen bir temadan/ konudan ibaret kalmıyor. Hikâyenin merkezini oluşturuyor. Filmler; seyircinin bilinçaltını harekete geçirmeyi amaçlıyor ve Lynch aktarmak istediklerini imgelerle, rüyalarla anlatıyor. Yönetmen birçok kez izleyicinin mantığına değil, saklı duygularına hitap etmeyi amaçlıyor.

İnsanların gizli yönleri, çoğu zaman anlamakta ve kabullenmekte zorlandıkları tarafları Lynch sinemasının bir diğer temasını oluşturuyor. Yönetmen insan doğasının hem sevilen ve aydınlık yönlerini hem de istenilmeyen karanlık yönlerini anlamakta ve aktarmakta oldukça iyi. Filmlerindeki karakterler yüzeysel olarak incelendiklerinde sıradan görünümler çizseler de detaylı incelendiklerinde o sıradan görünümlerinin altındaki çatışmalar ve gizemler göze çarpıyor. İzleyicilerinin bu detaylı incelemeleri yapmalarını amaçlayan yönetmenin filmlerindeki asıl gerilimi, bu anlamlandırma çabası oluşturuyor.

Lynch’in hikayelerinde sıklıkla gördüğümüz bir diğer unsur ise hiçbir şeyin tamamen normal olamayacağı ve sıradanlığın ardında gizlenen anormallik. Yönetmenin özellikle Blue Velvet ve Twin Peaks yapıtlarında sıradan bir Amerikan kasabasının dahî garip, karmaşık ve karanlık yönlerinin olabileceğini gözlemleyebiliyoruz.

David Lynch’in eserlerinde sürekli görebildiğimiz bu temalar yönetmenin aktarmak istediklerine dair bir öngörü oluşturabilmemizi, Lynch’i tanımamızı, bir filmini izlediğimizde onun yaratıcılığından çıktığını anlayabilmemizi sağlıyor. Kendine has bir dünya inşa etmesine ve yarattığı etkinin devam etmesine olanak tanıyor.

Lynch’in Mirası, Gidişinin Ardından Beyaz Perdeye ve Sinemaseverlere Bıraktıkları

David Lynch’in eserleri yalnızca var olduğu döneme değil sinema tarihinin tamamına etki edebilecek eserler. Zamansız olarak tarif edilen yapıtları sinema dünyasına yeni anlatım biçimleri katarak genç yönetmenlere cesaret vermeyi başarıyor. Sinema sektörüne girmek isteyenlere kendi dünyalarını oluşturabileceklerini, özgür davranabileceklerini gösteriyor.

Lynch’in birçok eseri yayımlanmasının üzerinden yıllar geçmiş olmasına rağmen hala tam olarak açıklanamıyor, anlamlandırılamıyor. Bu da yönetmenin kalıcılığını arttırıyor. Ölümünün ardından birçok yönetmenin, sinemaseverin Lynch’ten ilham alarak eserlerini ürettiklerine dair yaptıkları anlatıları görebiliyoruz.

Birçok insan sanat dünyasına girerken kafasındakileri aktarıp aktaramayacağına, sinemanın sınırlarına dair şüpheye düşebiliyor. Tutkularının ardından gitmekte zorlanabiliyor. Lynch sanat hayatıyla bizlere istediklerimizi istediğimiz şekilde anlatabileceğimizi gösteren bir yönetmen oldu ve benim gibi birçok kişinin hayatına dokunmayı başardı.

Lynch’ten Eraserhead, Blue Velvet, Wild at Heart, Lost Highway, Mulholland Drive, Rabbits ve What Did Jack Do? izlemiş bir izleyici olarak benim favori Lynch yapımım kesinlikle Blue Velvet oldu diyebilirim. Filmin sahneleri, şarkıları üzerimde öyle bir etki bıraktı ki sinemaya bakış açımı yönlendirdi. Wild at Heart ise yönetmenin filmografisinde çok dikkat çekmese de benim adıma oldukça değerli bir yapımdı. İlişkileri, aşkı sorgulamama ve birçok konsept üzerine düşünmeme sebep olmuştu. Aşk, rüya, ilişki, tutku gibi soyut kavramlar açık açık anlatıldıklarında çok daha az etki uyandırabiliyorken bence Lynch’in tercih ettiği gibi imgelerle anlatıldıklarında herkes bu temaları kendine uygun bir şekilde yorumlayabiliyor ve çok daha derin düşünce süreçlerine girebiliyor.

Lynch’in sineması bir nevi hayal ile gerçeklik arasındaki ince çizgide konumlanan bir aynaydı. Şimdi ise o aynada yansıyan görüntüler sonsuzluğa uzanıyor. Dünya sinemasından bir rüya geldi geçti fakat o rüyanın izleri hiçbir zaman silinmeyecek.