Zekânın Sordurdukları

Konuk Yazar: Beyzanur Cancer

Zekâyla ilgili merak ettiğiniz neler var? Ne kadar zeki olduğunuz mu? Zekânın ne gibi belirtileri olduğu mu? Belki de zeki olduğunuzu düşünmüyorsunuz. Belki de zeki olduğunuzu düşünmeyecek kadar tevazu sahibi zeki bir insansınız.                                               

 Zeki olmak veya olmamak. Bütün mesele gerçekten bu mu? O halde zekâ çeşitlerini ele aldığımızda bir insanın zeki olup olmadığı ayrımını yapmak zor bir duruma dönüşüyor. Zekâ türlerinin hiçbirini taşımayan sağlıklı bir insanın var olup olmadığını merak ediyor insan. Sorulardan sıkıldınız mı diye ironik bir söyleyişle yine soru sormuş olayım o zaman. Daha durun bu başlangıç. 🙂 Belki bu yazı sorularımıza cevap olur belki de daha fazla soru sormamıza sebep olur. Kim bilir?      

Elbette, benden önce bu soruları soran yığınla insan vardı. Ve hâlâ bu soruları soruyor, tartışıyorsak, demek ki insan beyninin hâlâ koruduğu sırları var. Yine, bu sırlar da sorularımız sayesinde kapılarını açacak. Tıpkı Lewis Terman’ın sorduğu sayısız soru gibi.

Tam adıyla Lewis Madison Terman, psikolojik çalışmalarıyla Stanford Üniversitesi’nde öncü kabul edilen Amerikalı bir psikolog. Aslında, şu an hepimizin bildiği IQ testini geliştiren ve ‘zekâ puanı’ terimini ortaya çıkaran kişi.              

Kendi adını verdiği zekâ testiyle yaptığı büyük çaplı deneyde, Terman ilk önce çok sayıda 5. sınıf öğrencisini 3 aşamalı bir testten geçirdi. Bu testler sonucunda tam 1.528 öğrenciyi mercek altına aldı. Terman’ın hem test hem de sonraki süreçte ne kadar çok soru sorduğunu tahmin edebilir misiniz? Sanmıyorum. Çünkü kendisi 1.528 öğrenciyle sınırları zorlayacak biçimde ince ince ilgilendi. Çok soru sordu, çok fazla veri topladı. Düşünün ki, bu çocukların evlerindeki kitap sayılarına kadar her şeyi dikkate aldı. İşin garibi, bu deneyin çok uzun sürmesi. Yaklaşık 35 yıl boyunca Terman, kendilerine ‘Termit’ ismini takan bu çocuklarla temasını hiç kesmedi. Bu süre zarfında, ne kadar fazla veri toplanabileceğini bir düşünün. Bu veriler ‘Genetic Studies of Genius’ adı altında toplandı. Ve şu an bu çalışma, psikoloji dalında en eski ve en uzun süreli boylamsal çalışma olması nedeniyle, basit bir zekâ ölçümü testinden ziyade çocukların gelişimlerini gözlemleme amacı taşır. Terman’ın topladığı bilgiler, vefatından uzun bir süre sonra- hatta şu anda bile – kişilik özellikleri, sağlık, iyimser ve kötümser düşünme biçimi, boşanmanın çocuklar üzerindeki etkileri, meslek hayatındaki tatmin ve başarı, cinsiyet farklılıkları, travma gibi konularda yapılan birçok araştırmaya önayak oldu.  

Yapılan araştırmalar kadar göz ardı edilemeyecek sayıda eleştiri de vardı. Mesela, Lewis Terman’ın öjeni savunucusu olmasından dolayı, yaptığı çalışmalara olan güven konusunda insanların kafasında bir soru işareti bulunuyor. Çünkü Terman, zekânın ırksal bir olgu olduğunu düşünüyordu ve ‘Termit’ olarak adlandırılan öğrencilerin büyük çoğunluğu beyazdı. Evrimci biyolog Stephen Jay Gould, ‘The Mismeasure of Man’ adlı kitabında, Terman’ın zekânın ırksal kökenli olduğu düşüncesini eleştiren argümanlar sunuyor. Yine, Terman’ın zekâyı 140 IQ puanı ve üzeri olarak tanımlamasına karşı, zekânın ölçülebilen bir ‘şey’ olmadığını ve bir sayının insanın değerini belirleyemeyeceğini savunuyor.

Gelelim bu 1.528 öğrenciyi bir araya getiren şeye. Halihazırda 3 aşamalı bir testten geçtiklerini söylemiştik, ama öncesinde neye göre bu teste girme fırsatını yakaladılar? Aslında bu, biraz da Kaliforniya’daki 5. sınıf öğretmenlerinin inisiyatifine bağlıydı. Çünkü Terman tarafından kendilerine söylenen şey, sınıflarındaki öğrenmeye meraklı, daha açık, çabuk kavrayan öğrencileri göndermeleriydi. Ya aynı sınıftaki bir çocuk, ‘Termit’lerden herhangi birinden daha zekiyse ama bu özellikleri taşımıyorsa? Teste gönderilmeyen çocuklardan birinin, hayatta zeki olan diğerlerinden daha az başarılı olacağını kim söyleyebilir? Ya da zekânın başarıyla doğru orantılı olduğu kanısına nereden varıyoruz? Terman deneyi, aslında bu sorularımızın çoğuna cevap veriyor. Ama sadece çoğuna.

  Terman deneyinin başrollerini meslek hayatında ele aldığımızda, çeşitli meslekleri yaptıklarını görüyoruz. Beklenenin aksine, analitik bölümlerde bir yığılma olmamış; ev hanımından yönetmene farklı meslek gruplarını barındırmışlar. Büyük çoğunluğu yüksek maaşlı rutin işlere sahip olmuş ancak ne yazık ki Terman’ın düşündüğü gibi dünya çapında başarı elde eden biri çıkmamıştı. Terman’ın zekâ ve başarının doğru orantılı olduğuna yürekten inanarak bu yola çıktığını düşündüğümüzde, sonuçların onun için sarsıcı olduğunu görebiliyoruz. Öyle ki, Terman ‘Genetic Studies of Genius’ adlı eserin 4. cildinden itibaren ‘Termit’lere deha demekten vazgeçiyor.  

Ancak, Terman’ın beklediği gibi sonuçlanan bazı durumlar da vardı. Deney, sosyal hayatta uyumsuz davranan ‘garip’ çocukların zeki olduğu yönündeki toplumsal yanılgıyı ortadan kaldırdı. Aslında, daha sağlıklı ve güçlü irade eğilimindeki çocukların ortalama üstü zekâya sahip olduğunu kanıtladı. Ancak, Terman bu kanıtları maalesef öjeniyi desteklemek için kullandı.

Sonuç olarak, Terman deneyi sayesinde başarı ve zekânın orantılı olmadığını görüyoruz. Ayrıca, ilginçtir ki, azımsanmayacak sayıda bir bölümü ‘deha’ kavramını bir sorumluluk olarak benimsemiş. Terman, kendilerini gelecek Amerika’nın en parlak kişileri olarak görüyordu, ama neticede öyle olmadı. Bu beklentiyi karşılayamayanlar da hayatları boyunca hem kendi içlerinde hem de çevrelerinden gelen baskıyı hissettiklerini ifade ediyorlar.  

Aslına bakarsanız, benim kafamı kurcalayan birkaç nokta daha var. ‘Termit’lerin hepsi ‘dahi’ olduklarını biliyorlardı. Birbirleriyle iletişim halindeydiler ve 10 yaşlarından beri bu kabulle büyüdüler. Ortalama bir başarı elde etmelerindeki tetikleyici bu mu acaba? ‘Termit’ler, zeki olduklarını bildikleri için rehavete kapılıp potansiyellerini ortaya çıkaramamış olabilirler mi? Eğer çocuklara zeki oldukları söylenmeseydi, deney sonucu farklı olur muydu? 

Bunların da bir gün cevaplanacağını umarak ve hep yeni soruları soracağımızı bilerek yazımı bitiriyorum.

KAYNAKÇA

Hayalini Yorganına Göre Uzat- Prof. Dr. Acar Baltaş

https://en.wikipedia.org/wiki/Genetic_Studies_of_Genius

https://www.stanfordeugenics.com/leiws-terman

https://www.nasonline.org/publications/biographical-memoirs/memoir-pdfs/terman-lewis.pdf