‘Korkunç İvan Oğlunu Öldürüyor’ Üzerine

Selamlar, bugün sizlerle ilk gördüğüm anda beni dehşete düşürmeyi başarmış ve her karşıma çıktığında aynı duyguları yine aynı yoğunlukta yaşamama sebep olan “Korkunç İvan Oğlunu Öldürüyor” adlı eserin tarihi arka planını ve naçizane incelemesini yaptığım bu yazıyı paylaşmak istiyorum.

Eserin sahibi ressam İlya Repin. Repin’e göre onun bu eseri yapmasındaki motivasyon kendisinin de içinde bulunduğu periyodun çok fazla kanlı mücadeleye, vahşete ve acıya tanık olmasıydı. Hatta Avrupa’da gittiği her resim sergisinin de bu türden kanlı içeriğe sahip parçalar bulundurmasından bahsetmektedir.

Repin, Avrupa’dan döndüğünde eserini yapmaya koyulur. Öte yandan İvan İvanoviç’in ölümünün Korkunç İvan (yani öz babası) elinden olması onu çok etkilemiştir. Söz konusu anı kafasında tasarlamaya çalıştığı zamanların birisinde öğrencilik yıllarından tanıştığı Nikolay Rimski-Korsakov’a ait “Antar” adlı parçayı dinlerken tema ve konuyu kafasına oturtur. II. Alexander suikastından ve tanık olduğu bir boğa kavgasından da faydalandığını kendisi söylemiştir.

Eserinden bahsetmeden önce İlya Repin’den bahsetmemem kendisine saygısızlık olur. Bugünkü Ukrayna’da 1844 yılında doğan Repin, 1930 yılında hayatını kaybetmiştir. Usta bir empresyonist olarak nitelendirilen Repin özellikle Sovyet sanat tarihinde Tolstoy, Nikolay Rimski-Kosakov gibi isimlerle birlikte anılmaktadır. Tolstoy’un portresi de yine Repin’e aittir.

Dönelim eserimize… Repin esere başladığında kafasında birkaç tane taslak bulunmaktadır ve bazı denemeleri olmuştur. Fakat eseri tam olarak anlaması için tarihi bağlamı da bilmesi gerekmektedir. Kendisinin söz konusu eseri hazırlarken kullandığı veri, tarihçi Nikolay Karamzin’den gelmektedir. Söz konusu savın doğruluğu tartışmalıdır fakat hala bir kısım tarihçiler tarafından kabul edilmektedir.

Sav doğrudan resmin konusuna ilişkin olduğu için öncesinde kendim araştırıp edindiğim bilgileri size aktarmam daha doğru olur diye düşünüyorum. Öncelikle Korkunç İvan’ın, Rus tarihinde ilk Çar olduğu bilgisini vermiş olayım. Çok küçük yaşta tahta geçmiştir ve tarihçiler bu kadar erken yaşta göreve gelmesinin Korkunç İvan’ın ileride çok ciddi seviyede paronayak ve acımasız birisi haline gelmesinde etkili olduğunu savunmaktadırlar.

Biyografisini vermem yazıyı gereksiz uzatır. Fakat Moskova Knezliğinden ilk Rus Çarı olarak çıkması siyasi zekasını, hamle yeteneklerini ve geniş çevresini gösteriyor. Kendisi satranç oynarken öldü. Cıva ile zehirlendiği düşünülüyor.

Öyleyse başlayalım tablonun içeriğini incelemeye. Korkunç İvan’ın kucağındaki şahıs, İvan İvanoviç. Bu genç adam babasına o kadar sadık ki, zamanında Korkunç İvan’a yapılan saldırıyı kendi canı pahasına defetmiş ve babasının hayatını kurtarmıştır.

Öte yandan Korkunç İvan’ın son zamanlarda içinde yükselen bir arzu vardı: Torun sahibi olmak. Soyunu devam ettirmek için oğlunu Yevdokiya Saburova ile nişanlandırdı. Çocuk olmayınca, Saburova manastıra kapatıldı. Praskovya Solova ikinci gelini oldu Çarın, fakat o da Saburova ile aynı kaderi paylaştı. Yelena Şeremeteva, yani Çar’ın üçüncü gelini tarihler Ekim 1581’i gösterirken hamile kaldı.

1558-1583 tarihleri arasında süregelen Livonya Savaşı’ndan da kısaca bahsedeyim hikâyemiz için. Savaş bütün ağırlığıyla İvan İvanoviç’in omuzlarındadır ve genç adamın stratejik hataları savaşı Çarlık’ın aleyhine geliştirmiştir. Kuşatma altına alınan Pskov, İvanoviç’in emriyle serbest bırakılmıştır. Korkunç İvan bu haberler üzerine küplere binmiştir.

Tarihler 16 Ekim 1581’i gösterirken Çar, Yelena Şeremeteva’yı sarayda gezerken görür ve bir odaya çeker. İddialara göre üzerindeki kıyafetleri fazla açık ve hamile bir kadın için fazla rahat bulur. Gelinini azarlamaya ve ona vurmaya başlar. Çıkan arbede ve çığlıklar üzerine İvan İvanoviç odaya koşar. Karısını bir şekilde kurtarır. Babasıyla tartışmaya başlar. İvan İvanoviç’in şu sözleri sarf ettiğinden bahsedilir. “İlk karımı nedensiz olarak manastıra gönderdin, ikincisine de aynı şeyi yaptın, şimdi de üçüncüsüne vurdun ve rahminde taşıdığı oğlunun ölümüne yol açtın.” Yelena gerçekten de ertesi gün düşük yapar. Tartışma alevlenmiştir. Öyle ki Çar oğlunu savaş sebebiyle itaatsizlik hatta hainlik ile suçlar. Oğlu ise aksini iddia eder. Çarın o an gözü döner. Elindeki asayı anlık bir hiddet ile kaldırır ve oğlunun kafasına bir darbe indirir. Odada dönemin Boyarı (Rus sisteminde bir çeşit siyasi mevki) Boris Godunov araya girmeye çalışsa da kendi de dayaklardan nasiplenir. İvan İvanoviç kanlar içinde yere serilir.

Şimdi resme bu bildiklerinizle tekrar bakın. Çarın gözlerindeki pişmanlık ve korkuyu görebiliyor musunuz? Çarın dehşet içinde ağlayarak “Kahrolayım, oğlumu öldürdüm!” şeklinde tekrarladığı söylenir. Öte yandan İvanoviç’in gözlerinde huzur ve kendini bırakmışlık vardır. Elini adeta “Seni affediyorum.” dercesine babasına sarmıştır. “Sadık bir oğul ve temiz bir kul olarak ölüyorum.” dediği de iddia edilmektedir. Gözünden bir damla yaş akmaktadır. Yerde özellikle vurgulanmış bir vaziyette duran asa ve arkadaki devrik koltuk iki dakika önce olanlar hakkında izleyiciye ipuçları vermektedir. Dikkatli bakıldığında sağda bir gölge fark edilir. Muhtemelen odadaki diğer kişiler bu ana tanık olmaktalar. Ayrıca tabloda hâkim rengin kırmızı olması bana kalırsa izleyicideki dehşet duygusunu yükseltiyor.

İvanoviç’in kanaması durdurulur. Tedavisi boyunca Korkunç İvan oğlunun yanından asla ayrılmaz. Peki nihai son nedir? İvan İvanoviç 19 Kasım 1581 tarihinde hayata gözlerini yumar ve bu ölümle Çarlık’ın birkaç sene sonra gireceği Karışıklık Dönemi’nin tohumları atılmış olur.